Etimolojik Çarşamba: Sergüzeşt

Çeviri Blog herkese iyi haftalar diler!

Bu haftanın kelimesi ‘macera, serüven, hayat hikayesi ve baştan geçen şey’ anlamlarına gelen ‘sergüzeşt’.

Ser + guẕeşt yapısından meydana gelen sergüzeşt kelimesi, Türkçeye Farsçadan geçmiş olup ‘macera, serüven, hayat hikâyesi’ anlamlarına gelmektedir. İnsanın başından geçen hikaye ve olayları tanımlamak için kullanılır. Farsçada da ‘macera, durum ve olay’ anlamlarında kullanılmaktadır.

Farsça sar guḏaşt سرگذشت baştan geçen şey, macera § Farsça sar سر baş + Farsça guḏaştan, guḏār- گذشتن, گذار geçmek¹

Farsça ‘sar gudaşt’ deyiminden alıntıdır ve yine Farsça ‘’baş’’ anlamına gelen sar ile ‘geçmek’ fiilinden gelen gudar kelimelerinden oluşmuştur.

[ Aşık Paşa, Garib-name, 1330]
ser-güẕeştdir bu ki eydürem saŋa

[ Erzurumlu Darir, Kıssa-i Yusuf terc., <1377]
yusūf ile hem züleyhā hālini / ser-güẕeştin söyledi aḥvālini

Buradan hareketle, etimolojik olarak ser kelimesi, Farsça ve Orta Farsça (Pehlevice veya Partça) sar سر ‘baş, kafa’ sözcüğünden alıntıdır. Farsça sözcük Avesta (Zend) dilinde aynı anlama gelen sarah- sözcüğü ile eş kökenlidir. Bu sözcük Sanskritçe aynı anlama gelen śíras शिरस् sözcüğü ile eş kökenlidir. Sanskritçe sözcük Hint-Avrupa Dilinde aynı anlama gelen yazılı örneği bulunmayan *kerəs- biçiminden evrilmiştir. Bu biçim Hint-Avrupa Dilinde yazılı örneği bulunmayan *ker- ‘kafa, boynuz’ kökünden türetilmiştir.²

KTü: [ Ebu Hayyan, Kitabu’l-İdrak, 1312]
sarban صَرْبَن: [[“sarık”, aslı ‘serbent’ olup, سر ‘ser’ (baş) ve بنت ‘bent’ (bağ) sözcüklerinden oluşur]]

~ Farsça/Orta Farsça sar سر baş, kafa ≈ Avestan sarah- a.a. ≈ Sanskritçe śíras शिरस् a.a. << Hint-Avrupa *kerəs- a.a. < Hint-Avrupa *ker- kafa, boynuz

Not: Hint-Avrupa *kerəs- > Avestan sarah- “baş”, Eski Yunanca kéras “boynuz”, Latince cere-brum “beyin”.

• Hint-Avrupa *krsno- > Eski Yunanca kránon “boynuz”, kraníon “kafatası”. • Hint-Avrupa*krən-go- > Sanskritçe śriŋga “boynuz”

• Hint-Avrupa *kr- ve *kr-nu- > Latince cornus, Germen *hurnaz > İngilizce horn “boynuz”.

• Hint-Avrupa *keru- > Latince cervus “boynuzlu” > “geyik”.

• Hint-Avrupa *krə-t- > Eski Yunanca karoton “boynuz kök” > “havuç” > İngilizce carrot.

• Hint-Avrupa *krei- > Germen *hraina “boynuzlu” > “geyik”.³

Yukarıda vermiş olduğumuz etimolojik soy ağacına göre, ser kelimesi kafa, boynuz anlamlarına gelen Hint-Avrupa kelimesi *ker- sözcüğünden gelmektedir. Bununla birlikte birçok dile farklı formlarda geçerek günümüzde kullanılan çoğu kelimenin kökenini oluşturur. Akraba dillerde farklı fonetik değişimlerine uğramış olsa bile ilk anlamını korumuştur diyebiliriz. Görebileceğiniz üzere baş anlamına gelen Farsça ser kelimesi ile İngilizcede havuç anlamına gelen carrot kelimesi ortak kökenden gelmektedir.

Aynı şekilde ser-güzeşt kelimelerinden türetilen kelimenin ‘güzeşt’ kısmı da Farsçadaki fiilden isim yapma hadisesi iken aynı zamanda ‘güzergah’ kelimesiyle de akrabadır.

[ Ömer b. Mezîd, Mecmuatü’n-nezâir, 1437]
sipīd ile siyāhından güẕer-gâh ister olursan / koma ihlāsı tevhīd ile, zamm eylegil īmānı [akla karadan geçit istersen…]

~ Farsça guḏargāh گذرگاه geçiş yeri, geçit, yol < Farsça guḏaştan, guḏar- گذشتن, گذر geçmek << Orta Farsça vidaştan/vidartan a.a. << İranca vi+?

Not: Aynı Hint-Avrupa kökünden Sanskritçe vitarám, Almanca weiter “öte, ileri” kelimeleri türetilmiştir.⁴

KAYNAKLAR