Çeviri Blog herkese iyi haftalar diler!
Bu haftanın kelimesi Türkçe’de özellikle Karadeniz ağızlarında kullanılan ‘’uşak’’.
Türkiye Türkçesi’nde ‘’bir evin hizmetkârı’’ anlamında kullanılsa da uşak kelimesi, Karadeniz Bölgesi’nde ‘’çocuk’’ anlamıyla kullanılmaktadır. İlk örneğine yaklaşık olarak 1000 yıl önceki Uygurca metinlerde rastlanır ve ‘’küçük, ufak’’ anlamlarıyla kayda geçmiştir.
uvşak kılınçlıġ ikirçkü köŋüllüg yalŋuklarka [ufak ahlaklı ikircik gönüllü insanlara]
Ardından aynı kelimeye 1073 yılında, Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı Lügatit Türk isimli eserinde rastlarız. Kelime yine burada ‘’küçük’’ anlamını korumaktadır.
uşak neŋ [küçük şey. Bundan hareketle küçük çocuğa ‘uşak oġlan’, odun kıymığına ‘uşak otuŋ’ denir.]]
1400’den önce, Dede Korkut kitaplarında uşak kelimesi yine ‘’küçük şey, çocuk’’ anlamlarıyla kullanılmıştır.
Kazan Beg ordusunu, oğlanını, anasını, χatununu kurtarup hasretler birbirine buluşdu, uşağını, χazinesini aldı, gerü döndü. ]
Dilbilimsel açıdan incelemesi ise şöyledir:
Eski Türkçe’de uv- kökündeki ‘’ufalamak, küçültmek’’ anlamıyla –ak son eki alarak oluşturulup, ‘’ufalanmış şey, küçük şey, kırıntı’’ anlamlarında uvşak/uşak kelimelerine türetilmiştir. Bununla birlikte ‘’ufak’’ kelimesiyle aynı kökten gelir.
Karadeniz’de kullanımı:
Bazen Rumeli’de, çocuğunlukla Karadeniz’de çocuk kelimesi için kullanıldığını bildiğimiz bu kelime esasında tarih boyunca birçok Türk milletinin lügâtında yer almış bir sözcüktür. Özellikle ‘’erkek çocuk’’için kullanılsa da, Maçka’da‘’kız uşak’’,‘’erkek uşak’’, ‘’uşağum’’,‘’uşaklık’’; Rize’de ‘’uşak’’,‘’uşakluk’’,‘’bizim uşaklar’’ şeklinde derleme sözlüklerine geçmiştir.
Çocuğa uşak ismini veren kültür sadece ülkemizin Doğu Karadeniz bölgesiyle sınırlı kalmayıp Azerbaycan Türkleri, Akkoyunlular, Gagavuzlar gibi halklarda da etkisini göstermektedir.
Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü’ne baktığımızda çocuk anlamını taşımakla birlikte farklı tamlamalar ve deyimlerle de kullanıldığını görebiliriz.
- Uşag: 1- Çocuk // Civan, genç (erkek veya kız). 2- Erkek veya kız (bebeklik çağında).
- Uşağı olmag: çocuğu olmak, çocuk doğurmak.
- Uşagı olmamak: Çocuğu olmayan, evladı olmayan ve olmayacak olan kimse. 3- mec. Mukayese, karşılaştırma anında kullanılır.
- Uşag bağcası: Ana okulu, kreş.
- Uşag evi: Annesi ve babası olmayan çocuklar için yapılan yer.
- Uşag kimi bahmag: (beslemek) Çok sevmek, üzerine çok düşmek, gözü gibi korumak.
- Uşag şeherciyi: çocuk bahçesi, parkı.
- Uşagların anası: Eş, zevce (karşıdakine hürmet ifadesi olarak eşinin adı anılmıyor, yerine bu ifade kullanılıyor).
- Uşagların atası: Koca, eş.
KAYNAKLAR
