Bilindiği üzere insanoğlu doğduğu dünyada konuşması gereken dili anne karnında öğrenmiyor. Herkes doğduktan sonra belli bir süre zarfında dili öğreniyor ve kullanmaya başlıyor.
Dil gelişimi aslında insandan insana, kültürden kültüre ve hatta cinsiyete göre de değişiklik gösterebilir. Dil gelişimini etkileyen en temel faktör olgunlaşmadır. Yani ilk önce insanların gırtlak kasları gelişir ve ondan sonra konuşma ortaya çıkar. Dolayısıyla olgunlaşma olmazsa olmazlardan biridir. Cinsiyet de dil gelişiminde önemli bir faktördür. Kızlar erkeklerden daha önce konuşmaya başlar. Çünkü kızların gırtlak kasları bir nebze ince kas bakımından daha iyi olduğu için daha erken konuşmaya başlarlar. Bunun dışında içinde bulunduğumuz toplum, aile, kültür hepsi dil gelişiminde etkilidir. Çok başka bir faktörün daha etkisi vardır: İkizlik durumu. İkiz olan çocuklarda konuşma daha geç olur. Çünkü ikizler kendi aralarında işaretlerle de anlaşabilir ve konuşmalarına gerek kalmaz. Bu yüzden ikiz olan çocukları ayırmak veya başka çocuklarla bir araya getirmek önerilir ki konuşmaya yönelsinler.
İnsanların dili öğrenmesi için önce dili algılayıp kendine kaydetmeli yani almalı, ki buna alıcı dil denir; ardından da iletişime geçip toplum içerisinde yaşamını sürdürebilmesi için bu dili karşısındakilere ifade etmeli, buna da ifade edici dil denir. Alıcı dil sözel ifadelerin kendi içimizde anlamlandırılarak ifade edici dil ile sembolik şekilde karşıya iletilmesiyle tamamlanır. Böylece iletişime geçilip dil edinilir.
Dil kadar dilin edinimi de oldukça karmaşık bir süreçtir. Bu süreçte belli başlı basamaklar vardır:
DOĞUM VE 3 AYLIK DÖNEM
Ağlama-Agulama dönemine denk gelmektedir. Bu dönem heceleme evresine kadar (6. ay) tüm insanlar için aynıdır. Yani 6. aya kadar tüm insanlar aynı sesleri çıkarabilirler. Yani 6. aya kadar tüm dilleri konuşabilir yetenekteyizdir. 0-2 aylık dönemde çocuklar istek ve ihtiyaçlarını ağlayarak ifade ederler. Ağlama şekli her şey için farklıdır. Örneğin karnı acıktığında farklı ağlar, altını ıslattığında farklı ağlar.
Alıcı Dil : Bebek, yüksek sese karşı irkilebilir. Kendisiyle konuşulduğunda sessizleşir ya da gülümser. Bir ses duyduğunda emme davranışını hızlandırır ya da yavaşlatır. Annesinin sesinin farkındadır ve ağlarken annesinin sesini duyunca susar.
İfade Edici Dil: Bebek, olaydan veya yaşamdan keyif aldığına ilişkin bazı sesler çıkarır. Çeşitli ihtiyaçlarını ifade etmek için ağlar. Ailesini gördüğünde ise gülümser.
Konuşma: Bu yaş aralığındakiler, çoğunlukla ünlü sesleri kullanır. Dudak seslerini ‘’p ve b’’ kullanma eğilimindedirler.
4-6 AY DÖNEM
İlk altı ay tüm insanlar için çok önemlidir. Şive ve ağız 6. ayda ortaya çıkar. Bir çocuğun içinde bulunduğu toplumun seslerini kazanması 6. ayda olur. Lehçeyi bu dönemde kapan çocuğa ne yaparsak yapalım başka lehçeyi konuşturamayız. (Bu yüzden çocuk bakıcısının lehçesi önemlidir).
Alıcı Dil: Seslerin geldiği kaynağı gözleriyle takip edebilir. Annesinin sesindeki değişiklikleri fark eder. Müzik ve ses çıkaran oyuncaklar ilgisini çeker.
İfade Edici Dil: Çocuk, konuşma benzeri bazı sesleri babıldamaya başlar. Kikirder ve güler. Heyecanlandığını veya hoşlanmadığını belirtebilir. Aile üyeleriyle vakit geçirirken veya yalnızken agulayabilir.
Konuşma: Babıldama başlar.
7 AY – 1 YAŞ DÖNEMİ
Morgem Dönemi: Çocuklar için kritik bir dönemdir. Çocuklarda bu döneminde bir organ hasarı varsa ve bu giderilmiyorsa, çocuğun konuşması sorunlu olur. Bu döneminde çocuğa ne kadar şey sunarsak o kadar iyi bir gelişim gösterir. Çocuklara bol bol hikayeler okunmalı ve telaffuza dikkat edilmelidir. Dil gelişimi desteklenmelidir. Morgem, çocukların tek bir kelimeyle tüm cümleyi anlatmasıdır. Sallanan her şeye ‘nennen’ denmesi, bütün motorlu taşıtlara ‘hanhan’ denmesi, Suya ‘buu’ denmesi gibi. Çocuklara her nesnenin ismi söylenmeli ve anlatılmalıdır.
Alıcı Dil: Çocuk, basit oyunlardan hoşlanır. Seslere doğru döner ve bakar. Çevresindeki konuşmaları dinler. Sıkça kullanılan sözcüklerin (süt, mama, çiş vb.) farkındadır. Basit yönergeleri ( gel vb.) anlar. Belli sözcüklere tepki verirler (‘’hayır’’, ‘’alkış’’, ‘’bay-bay’’ ). Yapılan jest ve mimikleri taklit edebilir.
İfade Edici Dil: Kısa ve uzun babıldamalar yapabilir. Sözcük veya ağlama dışı seslerle çevresinin dikkatini çeker. Çeşitli konuşma seslerini taklit edebilir ‘’hav-hav’’ gibi . İletişimde jestler kullanır (el sallama, kucağa alınma isteğinde kolları kaldırma vb.). 1 yaşa yakın dönemde birkaç sözcüğü söyleyebilir. Ama bu sözcükler yeterince anlaşılır olmayabilir.
Konuşma: 7.-9. aylarda, evrensel özellikler taşıyan heceler üretilir. “p, b, t, d” seslerini üretir.
1-2 YAŞ DÖNEMİ
Alıcı Dil: Sorulduğunda vücudun birkaç bölümünü gösterebilir. Basit yönergeleri gerçekleştirir ve soruları cevaplar (topu at, top nerede?). Basit tekerleme, masal veya şarkıları dinler. Söylenen resmi gösterir. 50 ile 100 arası sözcüğü anlayabilir.
Telegrafik Konuşma Dönemi: Çocukların kurallara aldırış etmeden konuşmasıdır.
İfade Edici Dil: Çocuk, her ay yeni birkaç sözcük söyler. İki sözcüğü bir arada kullanabilir ‘’çişim geldi’’, ‘’su ver’’ . Birkaç sözcük içeren sorular sorabilir. Sözcük başında farklı ünsüz sesler kullanabilir. Sesleri ve sözcükleri taklit eder. Zamirleri kullanır (benim, senin, sen, ben, bana). Tek sözcükleri sıralayarak düşüncelerini aktarabilir (‘’anne’’ ‘’ su’’ ‘’anne’’ ‘’mama’’ . Kelime hazinesinde 20-50 arasında sözcük vardır. Bu sözcükleri uygun bağlamlarda kullanabilir.
Konuşma: Tek sözcük, anlaşılmaz sözcükler söyleyebilir. Bazı sesleri sözcük başında ve sonunda kullanmayabilir. Konuşmanın anlaşılırlığı 18 ayda % 20 – 25 oranında anlaşılırdır. “p, b, m, n,v, h, k, g” seslerini kullanır.
2-3 YAŞ DÖNEMİ
Alıcı Dil: Sözcükler anlamlarındaki farklılıkları anlar (gel-dur, babada-orada, büyük küçük vb.). Sıralı yönergeleri anlar (topu al ve sepete koy). Uzun sürelerde işitsel öyküleri dinlemekten hoşlanır. Çeşitli kategorilerde sözcükleri anlar (isim, fiil, zamir, sıfat). Ek kullanımını anlar. Bazı tanımlayıcı-niteleyici sözcükleri anlar ‘’koca ayı, ıslak elbise, ağlayan bebek’’. Öğrenmek için dinler.
İfade Edici Dil: Çocuk, hemen hemen her şey için bir sözcük kullanır. İki-üç sözcüklü ifadeler kullanır. Çevresindekiler tarafından konuşması anlaşılırdır. Sıklıkla adlandırarak nesneyi ister ya da nesneye dikkat çeker. Kelime hazinesi her ay 10-20 kelime zenginleşir. 100 den fazla sözcük söyler (400 sözcüğe kadar çıkabilir). ‘’çünkü, ‘’ya da’’, ‘ise/eğer’’ gibi sözcükleri kullanır. Soru sorabilir. İyelik ekini kullanır. Olumsuz anlam aktaran cümleler kurabilir.
Konuşma: “p,b,m,n,v,h,f,y,k,g,t,d” seslerini kullanabilir. 24. ayda anlaşılabilirlik % 50-75 arasındadır. 36.ayda konuşmanın anlaşılırlığı % 80 – 90’ a çıkar.
3-4 YAŞ DÖNEMİ
Alıcı Dil: Nesnelerin işlevlerini anlar. Basit soruları anlar ve yanıtlar. Kim, nerede, nasıl, niçin sorularını anlar. Başka bir odadan çağırılınca duyar.
İfade Edici Dil: Aile dışındaki insanlarda konuşmasını anlar. Kolaylıkla konuşur, konuşmasında tekrarlar yoktur. 4 ya da daha fazla sözcükten oluşan cümleler kurabilir. Yakın zamanda olmuş olaylar hakkında konuşur. Evdeki ya da kreşteki yaptıklarını anlatır.
Konuşma: Konuşma tamamen anlaşılır olmuştur. “s,z,ş,j,ç,c” seslerini üretir.
4-5 YAŞ DÖNEMİ
Alıcı Dil: Ardışık olayları anlayabilir. ‘Nasıl?’ sorusuna yanıt verir. Genel olarak basit komutları yerine getirir. Kısa hikâyeleri dinler ve sorulara cevap verir. Evde ve okulda anlatılanların çoğunu duyar ve anlar.
İfade Edici Dil: Sesi nettir. Ayrıntı içeren cümleler kullanır. Konuyla ilgili hikâyeler anlatabilir. Yetişkinler ve çocuklarla iletişim kurabilir. Belli bir konu üzerinde konuşmayı sürdürebilir.
Konuşma: Çoğu sesi düzgün söyler. “l,r,” seslerini üretir. Başkalarıyla kolaylıkla iletişim kurabilir. Yetişkinlerinkine yakın düzeyde dilbilgisi kullanır ve detaylar hakkında konuşabilir.
Kaynakça:
Benim Hocam Yayınları, Gelişim Psikolojisi Dersi Videoları – Dil Gelişimi, Ayşegül ALDEMİR https://www.youtube.com/watch?v=2ByF60YX5I0
