Tıp metinleri çevirisi, çevirinin özel bir alanıdır. Çevirmen bu alanda bilimsel donanım ve deneyime sahiptir, çevireceği metni anlamanın bilincindedir. Metni kaynak dilde çözümler ve amaç dilde birleştirir. Araştırma yöntemleriyle ilgili üst becerilere sahiptir. Metiniçi ve metindışı bağlamdan edinilen bilgiyi sistemli olarak çeviri etkinliğine uygular. Sadece terim bilgisiyle sınırlı olmadığından araştırmada zaman kaybı en az düzeydedir. Yaşı ilerledikçe ve yaşam deneyimi artıp, kendi bilgi tabanındaki bilgiyle dışarıdan edineceği bilgiler arasında bağlantılar kurdukça bu alandaki deneyimini geliştirir [Dr. Mine Yazıcı, Yazılı Çeviri Edinci-(Hönig 1991:65.68) Araştırma yaparken kullanılan sözlük, koşut metin, elektronik araç ve internet kaynaklı verilerin güvenilirliklerinin bilinmesi önemlidir.
Tıp Çevirisinin Özellikleri
Tıp metinleri bilimsel metinler kapsamında bilgilendirici metin türündedir ve evrenseldir. Skopos kuramına göre amaç, çevirmenin hedeflediği son nokta olarak erek kitleye varmak üzere bir dizi eylemin yerine getirilmesidir; tıp metinlerinin içerik çevrilmesi amacı bu kurama uygun düşmektedir. Bu tür metinlerde yapı edilgendir, birinci çoğul şahıs, geniş zaman ve bitmişlik zamanı, temel kavramsal metaforlar kullanılır, dolayısıyla kendine özgü teknik bir biçemi vardır. Newmark (1988: 40-41), bilimsel metinlerin çevirisinde biçemin önemini vurgulamıştır. Metinler gereksiz Türkçeleştirme çabalarına tabi tutulmaz, mümkün olduğu kadar Türkçeye uygun hale getirilir, örn: transfusion kelimesi, transfüzyon olarak adapte edilebilir. Türkçeye adapte edilemeyen kelimeler italik şekilde yazılır, parantez içinde Türkçe açıklama yapılır. Cümleler ne kadar uzun olursa olsun tek cümle halinde ve anlaşılır olarak çevrilmeye çalışılır. Birimler, kısaltmalar, sayılar, formüller, şemalar, denklemler, işaretler, terimlerin tekil ve çoğul halleri doğru aktarılmalıdır. Günümüzde karma metinler söz konusudur. Sağlık ve tıp alanında profesyonel dil ve hasta dili arasında dil kullanımı açısından belirgin farklılıklar vardır. Hekimler tıp alanında özel bir alt dil, yani bir jargon kullanır (Dr. Asalet Erten).
Tıp terimlerimde Temel Parçalar
Tıp metinleri genellikle Yunanca ve Latince sözcüklerden oluşur. Kök, önek (prefix), sonek (suffix) gibi sözcük özelliklerine sahiptir
Örnek: peri – kard – it = peri: çevreleyen (peripheral); kard: kalp; it (itis): enflamasyon, yangı
pericardit terimi, perikardın iltihabı, kalbi çevreleyen zarın enflamasyonu, kalbin dış katmanının (perikard) yangısı olarak çözümlenebilir.
Eş anlamlı sözcükler: Günlük dil ve tıp dilinde kullanılan eş anlam farklıdır.
Örnek: “cardia” sözcüğü hem “kalp” hem de “mide ağzı” anlamındadır. Hastalıkların açıklanmasında kullanılabilirler.
Örnek: Romatoid artrit, Rheumatoid arthritis, atrophic arthritis, chronic infectious arthritis, proliferative arthritis
Zıt anlamlı Sözcükler: Bir başka terime zıt anlamlı olabilir.
Örnekler:
- Agonist X Antagonist –iki madde zıt yönde işlev görür; kaslar gevşediğinde agonist, kasıldığında antagonist etkili olur.
- Agonist: Latince agnista, mücadele eden, yarışan anlamına gelir.
- Antagonist: Latince antagonista, rakip, muhalif anlamına gelir.
- chronic (kronik)- süreğen X Acute (Akut) -şiddetli, ağır
- supination (sırtüstü) X pronation (yüzü koyun)
- active drug (etkin ilaç) X placebo (ilaç yerine verilen etkin olmayan madde)
- adverse effect (yan etki) X beneficial effect (yararlı etki)
Bilinen Anlamda Kullanılmayan Sözcükler: Günlük dil ve tıp dilinde kullanımı farklı olan sözcüklerdir. Sözlükte genellikle düz anlam verilir.
Örnekler:
- This surgical access device minimizes the potential of tears and leakage.
- Tears and leakage burada yırtılma ve sızıntı anlamındadır (tears: gözyaşı anlamında değildir).
- Failsafe circuits (=Arıza korumalı devreler) protect against the loss of temperature
- Route of Administration: Uygulama yolu (ilaç)
- Exclusion criteria: deneye alınmama kriterleri
- Marked fluid retention: belirgin sıvı retansiyonu/tutulumu (ödem)
- Akronimler (Kısaltmalar) ve Semboller
- Tıp metinlerinde akronim ve sembollerin çevirisine özellikle dikkat edilmelidir.
Örnekler:
- gastr: mide, dermat: deri, cerebr: beyin, nephr: böbrek
- tid: günde üç kez
- qod: gün aşırı
- pc: yemeklerden sonra
- OD: doz aşımı
- TEOAE: transient-evoked oto-acoustic emissions (geçici olarak uyarılmış emisyonlar)
- ACE Inhibitors (Angiotensin Converting Enzyme Inhibitors): ADE, Anjiyotensin Dönüştürücü Enzim İnhibitörleri
- SVT: Supra ventriküler taşikardi
- SNS: sympathetic nervous system (sempatik sinir sistemi)
- HRV: heart rate variability (kalp hızı değişkenliği)
Yazara Özgü Kısaltmalar
Çevirmenin tıp dilinde kullanılan akronimlerle yazara özgü kısaltmaları ayırt edebilmesi gerekir
- TEF : Thermic Effect of Food (gıdanın termik etkisi)
- CAM model (chorioallantoic membrane): Koriyoallantoik membran modeli
- VALUE randomised trial: Randomize VALUE deneyi
- The Valsartan Antihypertensive Longterm use Evaluation (VALUE): Valsartan Antihipertansif Uzun-dönem Kullanım Değerlendirmesi
- CAL FAIL -Calibration failure (kalibrasyon hatası)
Eponimler
Eponim, tıp dünyasındaki hastalık, ameliyat, organ, bulgu, alet ve testi ilk ortaya çıkaran ya da uygulayan kişinin adına dayanılarak oluşturulan terimlerdir. “Down Sendromu” 1866’da İngiliz doktor John Langdon Down tarafından tanılanmıştır. Doktor Hulusi Behçet tarafından 1937 yılında teşhis edilen “Behçet Hastalığı” dünya tıp literatürüne geçmiştir. Çevirmen, eponimlerin çevirisinde özellikle dikkatli etmelidir.
Kolayca Karıştırılan Terimler
Tıp çevirmenin, sağlık alanında kullanılan terimler arasındaki farklılıkları incelemesi beklenir.
Örnekler: Nabız-Kan basıncı, Kalp Hızı-Nabız Hızı, Aortik Diseksiyon-Anevrizma, Hipertansiyon-Yüksek Kan Basıncı, Ven-Kılcal, Ven-Arter, Kalp Krizi-Kardiyak Arrest.
İlaç Prospektüsleri
İlaç prospektüsleri hastalara yöneliktir ancak tıp terminolojisi kullanıldığından anlaşılması zordur ve dil içi çeviri gerektirir. İnsan sağlığını olumlu veya olumsuz yönde etkilemesi yönünden oldukça önemlidir.
Örnekler (Dr. Mine Yazıcı):
Ticari amaç için:
Warnings
Head and Neck Angioedema: Angioede involving the extremities, face, lips, mucous membranes, tongue, glottis, or larynx has been reported in patients treated with ACE inhibitors. If angioedema involves the tongue, glottis, or larynx, airway obstruction may occur and be fatal. If laryngeal stridor or angioedema of the face, lips, mucous membranes, tongue, glottis or extremities occurs, treatment with fosinopril sodium should be discontinued and appropriate therapy should be instituted immediately.
Hasta bilgisi için:
Warnings
Angioedema: Angioedema, including laryngeal edema, can occur with treatment with ACE inhibitors, especially following the first dose. Patients should be advised to immediately report to their physician any signs or symptoms suggesting angioedema (e.g., swelling of face, eyes, lips, tongue, larynx, mucous membranes and extremities; difficulty in swallowing or breathing; hoarseness) and discontinue the therapy.
İki amaç birlikte Türkçe versiyon:
Dikkat: ACE inhibitörleri ile tedavi edilen hastalarda ektremiteler, yüz, dudaklar, mukoz membranlar, dil, glottis veya larenksi tutan anjioödem görülmüştür. Anjioödem, dil, glottis veya larenksi tuttuğunda fetal olabilen hava yolunda tıkanma görülebilir. Bu gibi durumlarda tedavi kesilmeli ve uygun tedavi derhal başlatılmalıdır.
Sonuç
İnsan sağlığının söz konusu olduğu tıp metinlerinin çevirisinde, çevirinin temel amacı olan bilgi, erek okuyucuya tam ve doğru iletilmelidir. Çevirmenin, tıp metinlerinin özellikleri ve çevirisi ile ilgili eğitim almış olması önkoşuldur. Çevirmenin çeviri etkinliğinin nitelikli bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için kaynak metindeki kök, önek, sonek gibi yapısal sözcükler konusunda yeterli dil yetisine, tıp terminolojisine ve alan bilgisine sahip olması; teknik biçemi ve dil düzeyini erek dile taşıyabilmesi önemlidir. Çevirmen akronim, eponim, sembol ve sözcüklerin anlamlarını işlevsel anlamda çözümleyebilmeli, tıbbi jargona aşina olmalı, Latince ve Yunanca dil yapısına hâkim olmalıdır. Gerektiğinde konuda uzmanlaşmış kişilerden destek alması söz konusu olabilir.
Sonuç olarak çeviri eğitimi almış, yeterli tıbbi çeviri deneyimi ve donanımı olan çevirmenlerin çeviri etkinliğini gerçekleştirmeleri beklenmektedir.
Kaynaklar
- ERTEN, Asalet, Tıp Terminolojisi ve Tıp Metinleri Çevirisi, Seçkin Yayıncılık, 2007
- OĞUZ, Derya, Tıp Metinleri Çeviri Sorunları Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Cilt:7 Sayı: 34
- ESEN-ERUZ, Sakine Akademik Çeviri Eğitimi, Çeviri Amaçlı Metin Çözümlemesi, Multilingual Yayınevi, 2008
- SABIRLI, Şirin, Tıp Dili Terimleri XXXXXX
- YAZICI, Mine Çeviribilimde Araştırma, Multilingual Yayınevi, 2011
- YAZICI, Mine Training in Medical Translation, Translation Watch Quarterly, September 2006
- YAZICI, Mine Çeviribilimin Temel Kavram ve Kuralları, Multilingual. Yayınevi, 2005
- NEWMARK, Peter A Textbook of Translation, Herdfordshire: Prentice Hall International, 1988
- Vermeer, Hans J. A Skopos Theory of Translation, (Some arguments for and against) Heidelberg: Text con Text 1996
Yazar Hakkında
Melek İnözü Açıkbaş
Yıldız Teknik Üniversitesi Kimya Mühendisliği Bölümünü bitirdikten sonra Eastern Michigan Üniversitesi Ekonomi Bölümünde Yüksek Lisans eğitimini tamamlamıştır. Adalet Bakanlığı İstanbul Adliyesi 2015 yılı Tercüman listesinde olup Uluslararası Çevirmenler Federasyonu (FIT) üyesi ve Çeviri Derneği Denetleme Kurulu Üyesidir.
