Bir kitapçıya girdiğimizde, elimizi uzatıp bir kitap seçene kadar aslında pek çok karar aşamasından geçeriz. Okumak istediğimiz kitabı hangi yayınevinden alacağız? Hangi çevirmenin çevirisini okumak istiyoruz? Bu gibi sorular, bizi alacağımız kitaba adım adım yaklaştırırken, zaman zaman da aklımızda bir kitap yoksa kitabın kapağına ve adına bakarak seçimler yaptığımız dahi olabiliyor. İşte bu aşamada, bir kitabın sunuluşuna etki eden ve ‘yan-metin (paratekst/paratext)’ diye isimlendirilen yazılı ya da görsel faktörler karşımıza çıkıyor.
Yan-metinlerin kapsamı, kitap kapakları ya da kitabın adı ile kısıtlı değildir. Yazarın ismi, çevirmenin ismi, yazarın ya da çevirmenin biyografisi, yayınevinin adı, adresi, kitabın basım sayısı, tarihi, ücreti, tanıtıcı arka kapak yazıları ve önsözler, yani çevirisi yapılmış metnin dışındaki ögeler yan-metin olarak karşımıza çıkar. Fakat bu yan-metinlerin sunuluşu ülkeden ülkeye farklılık gösterebileceği gibi, aynı ülkenin içinde yayınevinden yayınevine de farklılık gösterebilir. Örneğin, yukarıdaki ana görselde William Shakespeare’ın Hamlet adlı eserinin 7 farklı basımını görüyoruz. Bu basımlardan ilk üçünün yan-metinsel ögeleri ülkelere göre farklılık göstermiş, ilki Türkçe, ikincisi Macarca, üçüncüsü İsveççe basılmıştır. Geriye kalan dördü ise İngilizce basılırken, yan-metinsel ögeleri yayınevine göre farklılık göstermiştir.
Dünyaca bilinen bir seri olan Harry Potter’ı da bu bağlamda ele alabiliriz. Aşağıdaki görsellerden de gördüğümüz üzere, her ülke kendine has ayrıntılarla farklı kapak tasarımları ile yayınlamıştır seriyi:
İngilizcede ise durum biraz daha farklı. İngiltere ve Amerika basımlarının kapaklarının farklılık gösterdiği gibi, kapak tasarımları da yetişkin ve çocuk olarak ikiye ayrılıyor. Kitaplar incelendiğinde, çocuk versiyonunun ve yetişkin versiyonunun içerik bakımından bir farkı olmadığı, sadece kapak tasarımları açısından farklı oldukları anlaşılıyor. Burada da karşımıza çıkan durum, yan-metinsel öge olarak kitap kapaklarının birçok sebeple değişiklik gösterebileceğidir. Harry Potter örneğinde olduğu gibi, yayınevinin kâr amacı gütmesi veya Harry Potter’ın yeni yaşını kutlamak üzere 2014’te yeni kapak tasarımı hazırlanması gibi sebepler, yan-metinsel farklılıkların sebeplerinden olabilir.
Yan-metinsel ögeleri çeviri bağlamında ele aldığımızda ise kitap kapaklarının ekstra bir öneme sahip olduğu sonucuna çıkmamız kaçınılmazdır. Kapak tasarımları, bir yazarın ve dolaylı olarak bir ülke yazınının imgesini oluşturan önemli bir yan-metinsel öğedir ve bazı çeviribilimcilere göre kapak tasarımları göstergelerarası çeviri olarak ele alınmıştır.
Yabancı dillere çevrilen Türk edebiyatına ait bazı eserlerden örnek verecek olursak, akıllara gelen ilk eserlerden birisi de Zülfü Livaneli’nin Mutluluk adlı eseridir:
Mutluluk kitabının Remzi Kitabevi’nden çıkan orijinal hâli ile İngilizce, Fransızca ve Almanca dillerinde yayımlanmış hâllerini karşılaştırdığımızda büyük farklılıklar olduğunu görüyoruz. Kitabın orijinal kapağında, uçurumun kenarında dikilen bir kadın varken, İngilizcede basılan kitabın kapağında, ön planda başörtüsü takan bir kadın, arka planda ise dinî bir motif olan camii gözükmektedir. Fransızcada yayımlanan versiyonuna göz attığımızda da, kitap kapağındaki resmin bir caminin içerisini yansıttığını görüyoruz. Almanca versiyonundaki kapak tasarımı ise, kitabın filme uyarlanmasından elde edilen bir görüntüden oluşmaktadır.
Bir diğer örneğimiz ise, Orhan Pamuk’un Kar adlı kitabı:
Görseldeki ilk kapak tasarımı, Orhan Pamuk’un Nobel Ödülü’nü almasından kısa süre önce Rusçada yayımlanmış hâlidir. Tasarımda göze ilk çarpan nokta, yazarın adının Kiril alfabesi ile yazılmasına karşın Arapçayı andırması olabilir. Ayrıca, kapaktaki resimde gösterilen giyim biçimi, romandaki zaman diliminde kullanılan örtü biçiminden çok farklıdır. İkinci kapak tasarımı ise, yazarın Nobel Ödülünü almasından sonra basılmış halidir. Kapaktaki rengin beyaz ağırlıklı olması romanın içeriğine yapılan bir göndermedir. Kapaktaki kadının ise doğu ya da batı kültürünü anımsatmadığı fakat yazı tipinin hala ‘doğulaştırmaya’ ve ‘eskiye’ gönderme yaptığı sonucuna varılmaktadır. Kapaklardaki bu farklılığın sebebi araştırıldığında, temelinde ekonomik kaygıların yattığı ve yayınevinin kâr amacı güttüğü sonucuna varılmış; fakat hedef kültürde sebep olduğu ideolojik etki de göz ardı edilmemiştir. (Gümüştüs, B. N., & Denissova, N. (2016).)
Harry Potter, Mutluluk ve Kar örneklerinde gördüğümüz üzere, ekonomik kaygılar yayınevlerini bir takım seçimler yapmaya yöneltmektedir. Harry Potter’da bu durumu, serinin kapaklarının çocuk ve yetişkinler için ayrı ayrı tasarlanması ile görmüştük. Mutluluk ve Kar’da ise, kültürel motiflerin kapağa yansıtılması ile görüyoruz. Fakat, bu seçimler, kapak ile içerik arasında eşdeğerliğin kaybedilmesine sebep olabilmekte ve ideolojik bir etki yaratabilmektedir. Çünkü kitap kapakları, okuyucu ile metin arasında bir köprü kurmakta ve bir yazarın/ülkenin yazınının hedef kültürde imgesini oluşturmaktadır.
Kaynakça:
- (Gümüştüs, B. N., & Denissova, N. (2016). Türk Edebiyatı Bu (mu?) dur. TEDA Projesi Kapsamında Rusçaya Çevrilen Yapıtlar*. Hacettepe Üniversitesi Çeviribilim ve Uygulamaları Dergisi,2016(61-76), 61-76. Retrieved March 05, 2017, from http://fs.hacettepe.edu.tr/ceviribilim/dosyalar/sayilar/ozelsayi2016.pdf)-
- (Gürçağlar, S. T. (n.d.). Paratext.Paratext. Retrieved March 05, 2017.)
- Cover Stories: Comparing (and Judging) Harry Potter Covers. Retrieved March 05, 2017, from http://brocsbookcase.com/cover-stories-comparing-and-judging-harry-potter-covers/
- Yayınevi, V. (n.d.). Varlık Yayınları, Varlık Dergisi, Varlık Yayınevi. Retrieved March 05, 2017, from http://www.varlik.com.tr/dergiDetay.aspx?dergiID=167
